„PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA DLA NAUCZYCIELI”

„PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA DLA NAUCZYCIELI” ZBIGNIEW SKORNY (WSiP; WARSZAWA 1987) I. ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE (str. 31 – 64) 1. Środowisko i jego funkcja wychowawcza. Na środowisko życia danego osobnika składają się: ŚRODOWISKO BIOKLIMATYCZNE – tworzą go: rzeźba terenu, fauna, flora, wilgotność i temperatura powietrza, nasłonecznienie, opady deszczu i śniegu, katastrofy żywiołowe, zanieczyszczenia powietrza itp. Zmienia się ono w zależności od szerokości geograficznej, pory roku, pory dnia itp. Wpływa na samopoczucie, stan zdrowia itp. ŚRODOWISKO FIZYCZNE – związane jest z temperaturą, oświetleniem, natężeniem hałasu, wielkością pomieszczeń, kolorem ścian itp. działającymi w bezpośrednim otoczeniu człowieka np. domu, szkole, pracy. Mogą wywierać korzystny i niekorzystny wpływ na uczenie się, czy pracę zawodową. ŚRODOWISKO SPOŁECZNE – „ogół grup i jednostek, z którymi w ciągu życia osobnik się styka prywatnie lub publicznie, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo nazywamy środowiskiem społecznym osobnika” (F.Znaniecki). Interakcje międzyludzkie przyjmują formę współdziałania, wzajemnej pomocy, rywalizacji, konfliktów, antagonizmów itp. U dzieci trzymanych w izolacji od społeczeństwa nie wykształcają się typowe dla człowieka właściwości, takie jak: mowa, chwytanie i manipulowanie przedmiotami, mimiczne ruchy twarzy, umiejętność poruszania się w pozycji pionowej, procesy myślenia. Z drugiej strony oprócz środowiska społecznego, w rozwoju psychicznym dzieci i młodzieży ogromną rolę pełnią wrodzone zadatki anatomiczno – fizjologiczne, własna aktywność oraz wychowanie. Przynależność do grup będących składnikiem środowiska społecznego określa rolę społeczną jednostki. „Rola społeczna, będąca wyobrażeniem miejsca jednostki jako członka zbiorowości, zawiera schematyczne określenie jej związku z innymi członkami oraz zachowania się obowiązującego w różnych schematycznie określanych sytuacjach grupowego życia, ze względu, oczywiście, na konieczność utrzymania grupy jako całości i realizowania przez nią zbiorowych zadań.”(J. Chałasiński). Role społeczne mogą być: - wspólne, które wyznaczają zadania realizowane przez wszystkich członków danej społeczności (np. uczniowie); - indywidualne, jednostka wykonuje specyficzne zadania (np. przewodniczący klasy); Ze względu na rozmieszczenie terytorialne wyróżniamy: → środowisko wiejskie → środowisko małomiasteczkowe → środowisko wielkomiejskie → środowisko rolnicze → środowisko przemysłowe Ważnym składnikiem środowiska społecznego jest też: → środowisko kulturalne, uzależnione od dorobku kulturalnego minionych pokoleń, ukształtowanych przez nie zwyczajów i norm postępowania, sposobów spędzania wolnego czasu, akceptowanego stylu życia. → środowisko wychowawcze – tworzą je poszczególne osoby lub zespoły ludzkie wpływające na rozwój psychiczny i kształtowanie się osobowości dzieci i młodzieży. Może być ono: - naturalnym środowiskiem wychowawczym: jest to rodzina, grupa rówieśnicza, społeczność lokalna, oddziałujące w sposób spontaniczny, często niezamierzony, na osoby pozostające pod ich wpływem. - intencjonalnym środowiskiem wychowawczym: tworzą go instytucje podejmujące zamierzone oddziaływania zgodnie z określonym wzorem, modelem, ideałem wychowawczym. Funkcję taką pełni szkoła oraz różne organizacje dziecięce lub młodzieżowe. Środowisko wychowawcze zawiera składniki: - obiektywne, np. warunki mieszkaniowe, liczebność klasy, wyposażenie szkoły - subiektywne, np. poziom kulturalny i moralny rodziny, atmosfera wychowawcza panująca w szkole. 2. Środowisko rodzinne. Rodzina zapewnia swym członkom: - bytowe warunki egzystencji - wpływa na rozwój umysłowy, społeczny, moralny dzieci i młodzieży, kształtowanie się ich osobowości, internalizację określonych wartości i norm postępowania. - wpływa na tworzenie się „stylu życia”, który jest już ukształtowany u dziecka w wieku 4-5 lat. „Styl życia” manifestuje się w postawach przejawianych wobec osób z otoczenia oraz w sposobie reagowania na napotykane trudności. Kontakty dziecka z matką w pierwszych latach życia wytwarzają model współżycia społecznego, który wpływa również na kontakty nawiązywane z innymi osobami. Rozłąka z rodziną ma wyraźny wpływ na rozwój psychofizyczny dziecka i powoduje powstanie choroby sierocej, której podstawowymi objawami są: utrata łaknienia, bezsenność, zaburzenia funkcjonowania ukł. pokarmowego, zwiększona zachorowalność i śmiertelność, oraz zaburzenia w zachowywaniu się. Rozłąka taka może wywierać niekorzystny wpływ na rozwój umysłowy i motoryczny dziecka, powodować powstawanie trwałych zahamowań i dewiacji. Niemowlęta z domu dziecka przejawiają w stosunku do niemowląt wychowanych w rodzinie niższy poziom aktywności oraz zaburzony jej rozwój. Rodzina wpływa na rozwój umysłowy dziecka. Rozmowy z rodzicami, książki i prasa znajdujące się w domu rodzinnym, uczestnictwo w różnych imprezach kulturalnych sprzyjają wzbogaceniu wiedzy dziecka, kształceniu jego spostrzegawczości, wyobraźni, zdolności logicznego myślenia. Pozytywną funkcję odgrywa również akceptowanie przez rodzinę wartości wiedzy oraz wysokich kwalifikacji zawodowych. Wskutek niskiego wykształcenia rodziców w środowisku rodzinnym może brakować podniet stymulujących rozwój umysłowy dziecka. Niekorzystny wpływ wywiera również preferowanie w rodzinie wartości materialnych lub wartości prestiżowych łączących się z dążeniem do „wybicia się” oraz zajęcia wysokiej pozycji w hierarchii władzy. Rodzina wywiera wpływ na wytworzenie się określonego systemu wartości. „Rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i społecznych, w rodzinie po raz pierwszy dziecko styka się z pojęciami dobra i zła, rzeczy dozwolonych, pochwalonych i potępianych. Rodzice swoim zachowaniem i ocenami ujawniają mu, co w życiu jest ważne, z czym należy się liczyć, w jakich warunkach i w jakim stopniu” (Z. Zaborowski). Ze względu na stosowane metody wychowawcze, niekorzystny wpływ wywiera zarówno nadmierna surowość, stosowanie licznych kar, zakazów i nakazów, jak też wychowywanie zbyt tolerancyjne, pobłażanie wybrykom dziecka, przesadna opieka i troskliwość połączona z ograniczaniem jego samodzielności. Do wadliwych postaw rodzicielskich zaliczymy także: - odrzucenie, będące następstwem niezaspokojenia przez rodziców występującej u dziecka potrzeby kontaktów uczuciowych. Wytwarza to u dziecka stan niepokoju połączonego z wrogością i poczuciem krzywdy, wywołuje występowanie agresji, uporu, negatywizmu, bierności, apatii. - zanik akceptacji, gdy rodzice przestają okazywać dziecku uczucia przejawiane dotychczas. Wywołuje to u dziecka wystąpienie reakcji aspołecznych, nieposłuszeństwa, uporu, braku zdyscyplinowania, agresywnego zachowania w stosunku do najmłodszego dziecka. - niestałość emocjonalna, przejawia się w częstych zmianach stosowanych przez rodziców metod wychowawczych, uzależnionych od ich aktualnego stanu emocjonalnego. - postawa nadmiernie ochraniająca, powstaje pod wpływem stanów lękowych oraz obaw rodziców dotyczących zdrowia dziecka, jego przyszłości, możliwości zachorowania lub zaistnienia nieszczęśliwego wypadku. Jest ona okazywana szczególnie często wobec jedynaków i dzieci przewlekle chorych, powodując ograniczenie ich samodzielności oraz sprzyjając wytwarzaniu się braku zaradności oraz skłonności nerwicowych. - postawa mentorska, przejawiająca się częstym upominaniem dziecka, oraz stałym usiłowaniem korygowania jego zachowania się. Może to prowadzić, do wytworzenia u dziecka zawyżonych aspiracji, nie dostosowanych do posiadanych możliwości, oraz powstania związanych z nimi zaburzeń w zachowaniu się. - postawa autokratyczna, w której rodzice dążą do dominowania nad dziećmi, zmuszając ich do bezwzględnego posłuszeństwa egzekwowanego za pośrednictwem surowych kar. Powoduje to zahamowanie aktywności dziecka, wytworzenie się u niego oziębłości uczuciowej, poczucia krzywdy i wrogości, przemieszczającej się na inne osoby z otoczenia. Prawidłowe postawy rodzicielskie, wpływające korzystnie na proces jego rozwoju, cechują akceptacja, rozwijanie samodzielności oraz umiejętności współdziałania. Na rozwój dziecka mogą wpływać: - zaistniałe w życiu rodzinnym sytuacje urazowe: nieszczęśliwy wypadek, śmierć jednego z członków rodziny, gwałtowny konflikt, alkoholizm itp. - konstelacja rodzinna: posiadanie jednego, dwóch rodziców, macochę, ojczyma; wiek, zawód, pozycja społeczna rodziców; rodzina dwupokoleniowa, wielopokoleniowa; liczba i wiek rodzeństwa. 3. Grupy rówieśnicze. Grupa, to zbiór co najmniej trzech osób kontaktujących się bezpośrednio ze sobą, odczuwających swą odrębność od innych osób z otoczenia, posiadających wspólny system akceptowanych wartości. Członków grupy łączy więź grupowa. W jej wyniku grupa staje się zwarta, spoista, zdolna do skutecznego działania. Dzięki więzi grupowej kształtują się poczucie solidarności z grupą, aprobata jej celów działania oraz uznanie ich za własne. Grupa może pozytywnie oddziaływać na swych członków, gdy staje się stymulatorem czynności prospołecznych, wyraża dezaprobatę dla działań społecznie szkodliwych, pobudza do bardziej efektywnego działania lub podnoszenia jego jakości. Niekorzystny wpływ na wtedy, gdy akceptuje działania społecznie szkodliwe, zachęca do ich podejmowania, toleruje małą skuteczność lub niską jakość wykonywanych czynności. Wyróżniamy: Ze względu na liczebność: →GRUPY DUŻE – członkowie grupy nie znają się osobiście i kontaktują się jedynie za pośrednictwem osób spełniających funkcje kierownicze lub organizacyjne (np. społeczność szkolna). →GRUPY MAŁE – członkowie nawiązują bezpośrednie kontakty interpersonalne (np. uczniowie jednej klasy). Ze względu na instytucjonalne usankcjonowanie: →GRUPY FORMALNE – są wyznaczone przez strukturę organizacyjną danej społeczności, istniejące w niej instytucje społeczne, mają określone zadania oraz system kontroli ich funkcjonowania (np. społeczność szkolna). →GRUPY NIEFORMALNE – powstają spontanicznie. Nie są one organizowane w sposób zamierzony, a ich istnienie i struktura nie są usankcjonowane instytucjonalnie (np. rówieśnicze grupy podwórkowe). 4. Środowisko szkolne. Rozpoczęcie nauki w szkole zmienia główną formę działalności dziecka z zabawy na naukę, oraz narzuca mu nowe obowiązki np. udział w lekcjach, odrabianie prac domowych, koleżeńskość. Szkoła pełni rolę stymulatora rozwoju poprzez współzawodnictwo w nauce oraz w innych formach aktywności podejmowanych na terenie szkoły. Takie współzawodnictwo może mieć jednak negatywne skutki, poprzez wystąpienie rywalizacji i dążenia do osobistego sukcesu, mogącego oddziaływać niekorzystnie na współżycie społeczne w grupie. Można temu zapobiec np. przez organizowanie samopomocy koleżeńskiej, współzawodnictwo grupowe, gdzie celem działania nie jest sukces osobisty, lecz sukces zespołu. Rozwija to poczucie wspólnoty i współdziałania z zespołem, co przeciwdziała rozwojowi tendencji egoistycznych i egocentrycznych kształtujących się pod wpływem współzawodnictwa indywidualnego. Ponadto niepowodzenie zespołowe jest mniej przykre niż indywidualne, a porażka doznana przez grupę nie wytwarza poczucia mniejszej wartości, będącego nieraz następstwem niepowodzeń osobistych. Uczniowie danej klasy, mogą oddziaływać na siebie w sposób korzystny, kiedy krytykuje się takie zachowania jak: lekceważący stosunek do nauki, niewłaściwe zachowanie się na przerwach, zarozumiałość i wywyższanie się, krytykowanie innych na podłożu osobistym, obrażanie się z powodu krytyki, brak koleżeństwa, nieprzestrzeganie czynności, dwulicowość. Ujemne oddziaływanie jest wtedy, gdy uczeń za namową innych podejmuje działania szkodliwe dla niego lub dla innych osób, np. palenie papierosów, zaniedbywanie obowiązków szkolnych, wagary, niszczenie mienia szkolnego. Niekorzystnym zjawiskiem, częstym w szkołach są także: - wzajemne uprzedzenia, manifestujące się nieprzyjaznymi słowami, agresją np. w stosunku do dzieci cygańskich, ze wsi, biedniejszych, mniej zdolnych. - niewłaściwie rozumiana solidarność koleżeńska, przejawiająca się w ukrywaniu przewinień kolegów, oszukiwaniu nauczyciela, podpowiadaniu na lekcji itp. 5. Nauczyciel oraz jego kontakty z uczniami. Rola nauczyciela: - kieruje rozwojem umysłowym i społecznym uczniów; - wychowuje; Cechy dobrego nauczyciela: - umiejętność nauczania; - pogoda, łagodność, cierpliwość; - zainteresowanie uczniami, rozumienie ich; - bezstronność; - sprawiedliwość przy stawianiu stopni i ocenianiu; - demokratyczny styl kierowania klasą, nauczyciel nie narzuca uczniom w sposób apodyktyczny różnych nakazów i zakazów, lecz stara się je uzasadnić, wyjaśnić ich cel i znaczenie. Ważne decyzje są konsultowane z zespołem uczniowskim, co wpływa na wytworzenie się atmosfery współpracy i współdziałania. Autokratyczny sposób kierowania oddziałuje hamująco na aktywność i inicjatywę uczniów, przyczynia się do wytworzenia u nich nieżyczliwej postawy wobec nauczyciela, do niechętnego wykonywania zlecanych zadań. Sprzyja wytwarzaniu się wzajemnej podejrzliwości, niechęci, wrogości. II. POWODZENIA I NIEPOWODZENIA SZKOLNE (str. 129 – 155) 1. Funkcje powodzeń i niepowodzeń szkolnych. Powodzenia szkolne warunkują: - zadowolenie ucznia; - akceptację w środowisku; - zdobycie zawodu i zorganizowanie własnego życia osobistego i rodzinnego; - świadczą o dobrym funkcjonowaniu szkoły; - zapewniają wykształcenie specjalistów niezbędnych dla różnych dziedzin gospodarki narodowej; Powodzenia szkolne uzależnione są od: - procesu nauczania; - umiejętności dydaktycznych nauczyciela; - zastosowanych metod nauczania; - wykorzystywanych pomocy naukowych; - prawidłowego przebiegu uczenia się, uzależnionego od indywidualnych właściwości uczniów; - zdolności i umiejętności uczniów - występujących u uczniów procesów poznawczych oraz procesów motywacji. Proces powstawania niepowodzeń szkolnych przebiega zazwyczaj przez szereg etapów. W początkowej fazie występują stosunkowo nieznaczne braki w wiadomościach i umiejętnościach; ich rezultatem jest opóźnienie pedagogiczne, powodujące wystąpienie sporadycznych ocen niedostatecznych. Towarzyszą temu nieraz zaburzenia neurotyczne oraz trudności wychowawcze, przyjmujące formę agresywności, włóczęgostwa, konfliktów z otoczeniem. Rezultatem tych zjawisk jest drugoroczność, wytrącająca daną jednostkę z normalnego rytmu życia szkolnego i sprzyjająca rozwojowi niedostosowania społecznego. Niepowodzenia szkolne, niepromowanie do następnej klasy pogłębiają istniejące u danego ucznia poczucie małej wartości, umacniają przekonanie o własnej niższości intelektualnej, wpływa hamująco na jego dalszy rozwój umysłowy. Szczególnie ujemne następstwa może pociągnąć za sobą przerwanie nauki, co staje się powodem braku ustabilizowanej pozycji społecznej, zmniejsza możliwości uzyskania pracy i awansu zawodowego, sprzyjając przez to wykolejeniu moralnemu i dostaniu się pod wpływ oddziaływania elementów przestępczych. Niepowodzenia szkolne mogą być powodem powstania zaburzeń nerwicowych, schorzeń psychosomatycznych, prób samobójczych. Klasyfikacja niepowodzeń szkolnych: → ze względu na objawy: - trudności uczniów w zakresie różnych przedmiotów nauczania; - trudności w wypowiedziach ustnych lub pracach pisemnych; - trudności na przedmiotach teoretycznych lub zajęciach praktycznych; → ze względu na przyczyny: - wywołane niedoborami rozwojowymi; - obniżoną sprawnością umysłową; - opóźnieniem pedagogicznym; - brakiem motywacji uczenia się; - defektami wzroku i słuchu; - przewlekłymi schorzeniami i defektami organicznymi; - trudnością w przystosowaniu się do nowego środowiska oraz doznawanymi w nim frustracjami. Sytuacje takie sprzyjają wytworzeniu się postaw lękowych oraz powstałego na tym tle negatywnego stosunku do szkoły. 2. Dojrzałość szkolna a niedobory rozwojowe. Dojrzałość szkolna polega na osiągnięciu takiego poziomu rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego, który umożliwia przystosowanie do wymagań szkoły oraz sprawne wykonywanie zadań wynikających z roli społecznej ucznia. Należą do niej: - opanowanie przez dziecko podstawowych czynności związanych z samoobsługą; - osiągniecie sprawności ruchowej umożliwiającej wykonywanie ruchów palców i dłoni, niezbędnych przy pisaniu i rysowaniu; - uzyskanie właściwego poziomu rozwoju pamięci, spostrzegawczości; - zdolność koncentracji uwagi - posiadanie odpowiedniego zasobu słów; - umiejętność wypowiadania się oraz słownego kontaktowania się z dorosłymi - umiejętność współżycia z innymi uczniami; - umiejętność podporządkowania się poleceniom nauczyciela; - samoopanowanie takich uczuć jak np. gniew czy strach. Trudności w przystosowaniu się do warunków szkolnych bywają uwarunkowane wpływem środowiska rodzinnego. Występują one nieraz u dzieci, których rodzice przejawiają nadmierną troskliwość, które są otaczane zbytnią opieką, wyręczane w wykonywaniu różnych czynności. Dzieci takie przejawiają małą samodzielność i niską odporność na doznawane frustracje. Dzieci rodziców niedostosowanych społecznie lub znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej wykazują natomiast opóźnienie rozwoju fizycznego, niewystarczający zasób słów, zaburzenia w kontaktach społecznych. Niedobory rozwojowe, często uniemożliwiają podjęcie nauki szkolnej. Wyróżniamy: Zaburzenia trwałe i głębokie- to np. kalectwa, upośledzenia, wymagające zapewnienia mu specjalnej opieki wychowawczej. Mikrozaburzenia – „nie dyskwalifikują dziecka jako ucznia szkoły podstawowej, jednakże w sposób istotny przeszkadzają mu w nabywaniu szkolnych wiadomości i umiejętności oraz w podporządkowaniu się przepisom regulaminu szkolnego.”(H. Spionek). Rozwój globalnie opóźniony – niższy od przeciętnego poziom rozwoju w różnych dziedzinach (np. przy upośledzeniu umysłowym). Rozwój częściowo opóźniony – fragmentaryczne deficyty rozwojowe (np. ubytki wzroku czy słuchu). 3. Motywacja uczenia się. Motywacja (zainteresowanie przedmiotem nauki, aspiracje dotyczące ocen szkolnych, poszerzenia posiadanej wiedzy i umiejętności zawodowych, przeświadczenie o ich znaczeniu osobistym i społecznym) działa stymulująco na ucznia, pobudza go do wysiłku w celu osiągnięcia jak najlepszych wyników. Brak motywacji powoduje, że uczeń nie przeznacza wystarczającej ilości czasu na uczenie się, nie wykonuje prac domowych, a przy odpowiadaniu nie liczy na posiadaną wiedzę, lecz na własny spryt i podpowiadanie kolegów. Przyczyny mogą być różne: przemiany związane z dojrzewaniem płciowym, choroby, inne zainteresowania, przekonanie, że nie warto starać się o uzyskanie pozytywnych ocen szkolnych, a ukończenie szkoły nie stwarza pomyślnych perspektyw życiowych, negatywny wpływ rówieśników, zbyt liberalny lub nadmiernie wymagający nauczyciel itp. Często bywa tak, że uczeń dobrze przygotowany do lekcji, odpowiada na niej w sposób chaotyczny i niewystarczający na pozytywną ocenę. Przyczyną tego mogą być zaburzenia emocjonalne. W sytuacjach trudnych, do których należy odpowiedz ustna na lekcji, klasówka, egzamin, w systemie nerwowym ucznia występują procesy hamowania, dominujące nad procesami pobudzania. Towarzyszą im zdenerwowanie, niepokój, obawa, trema, wpływające dezorganizująco na sprawność umysłową i powodujące, że odpowiedź ustna lub pisemna nie odzwierciedla rzeczywistego stanu wiadomości i umiejętności ucznia. W pracy wychowawczej z uczniem zahamowanym ważne znaczenie mają: jego aktywizacja społeczna, włączanie go do zespołowego działania, do wspólnej nauki i zabawy, przydzielenie mu określonych zadań do wykonania. Pochwały i zachęty wzmacniają wiarę we własne możliwości, przy odpowiedzi pozostawić czas do namysłu, unikać atmosfery niepokoju i zdenerwowania. 4. Defekty wzroku i słuchu. Wady wzroku i słuchu, mogą bardzo utrudniać naukę. Ważną rolę pełni nauczyciel, który jako pierwszy może te wady zauważyć. Wady wzroku objawiają się mrużeniem przez ucznia oczu przy przepisywaniu z tablicy oraz popełnianiem przy tym błędów, zaburzeniami czytania, pisania, liczenia; trudnościami w odtwarzaniu złożonych, niesymetrycznych figur. Towarzyszą temu nieraz skargi na bóle i zawroty głowy. Dolegliwości te znikają po zastosowaniu odpowiednich okularów, umieszczeniu ucznia w ławce bliżej tablicy, przestrzeganiu zasad higieny pracy umysłowej (m.in. nie garbienie się przy czytaniu i pisaniu; czytany tekst powinien być w odległości 30 – 40 cm od oczu; źródło światła nie powinno być zasłaniane piszącą ręką; wysokość ławki, krzesła należy dobrać tak, aby można było siedzieć przy nich w pozycji wyprostowanej, bez zbędnego napięcia mięśniowego; przy dłuższym czytaniu i pisaniu konieczne są przerwy; nie wolno czytać przy świetle słabym i nadmiernym oświetleniu, oraz w pozycji leżącej). Zaburzenia percepcji słuchowej mogą przejawiać się w: - nie odpowiadaniu na pytania nauczyciela; - popełnianiu błędów na dyktandach w zakończeniu wyrazów i literach o podobnym brzmieniu; - gorszej pamięci słuchowej; - trudnościach w koncentracji uwagi na podnietach słuchowych; - trudnościach w odtwarzaniu melodii na lekcjach muzyki; - błędach wymowy, zniekształceniach przy powtarzaniu ze słuchu obcojęzycznych wyrazów i zwrotów. 5. Przewlekłe schorzenia a osiągnięcia szkolne. Nauczyciel powinien znać schorzenia i defekty występujące u uczniów oraz wiedzieć jakie są ich objawy zewnętrzne. Jeśli choremu dziecku „nie zapewni się specjalnej opieki, ucierpi na tym prawdopodobnie jego nauka wskutek niezdolności do znoszenia trudu normalnego życia szkolnego, wskutek konieczności dokonywania zabiegów lekarskich lub wskutek krótkich, ale nieustannych absencji.”(W.D.Wall). Do najczęstszych schorzeń, wpływających na osiągnięcia szkolne uczniów, należą: - schorzenia górnych dróg oddechowych; schorzenia płuc i oskrzeli. Powodują niedotlenienie mózgu, wpływające niekorzystnie na sprawność umysłową wskutek występowania stanów zmęczenia, senności, braku aktywności, trudności w zapamiętywaniu oraz koncentracji uwagi. Stosowane leki, także mogą obniżać m.in. efektywność zapamiętywania. - choroby reumatyczne. Uczniowie chorzy, często przebywają w łóżku w domu lub szpitalu; wykazują zaburzenia zachowania, które świadczą z jednej strony o wzmożonej pobudliwości układu nerwowego, z drugiej zaś o jego asenizacji, wyrażającej się we wzmożonej męczliwości, w niechęci do podejmowania wysiłków, w spadku ogólnej wydolności fizycznej i umysłowej, trudnościach w zakresie społecznego przystosowania się tych uczniów, ich ogólnym rozdrażnieniu i dużej skłonności do popadania w konflikty z otoczeniem. - wady serca. Uczniów charakteryzuje zwiększona męczliwość, zmniejszona wydolność wysiłkowa, poczucie mniejszej wartości, zaniżona samoocena, izolowanie od rówieśników, bierny udział w lekcjach, zwiększona pobudliwość emocjonalna, stany lękowe i depresyjne, braki w nauce spowodowane częstymi i długimi nieobecnościami w szkole. 6. Przeciwdziałanie niepowodzeniom szkolnym oraz nauczanie uczniów dyspanseryjnych. Wczesne rozpoznanie – m.in. poprzez obserwację zachowania ucznia, analizę wypowiedzi słownych oraz wykonanych wytworów. Przeprowadzenie specjalistycznych badań psychologicznych, pedagogicznych, lekarskich – umożliwiają one podjęcie decyzji o dalszym losie ucznia: o umieszczeniu go w szkole lub zakładzie specjalnym lub też pozostawieniu w normalnej szkole, w której przejdzie specjalne postępowanie korekcyjno – wyrównawcze, przeciwdziałające opóźnieniom i zaburzeniom rozwojowym. Zastosowanie „metody dobrego startu” – umożliwia harmonijny rozwój motoryki przez ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej, sprawności manualnej, koordynacji spostrzegania wzrokowego i słuchowego, ogólnej orientacji przestrzenno – czasowej. Dostosowanie procesu nauczania do wydolności wysiłkowej uczniów dyspanseryjnych. Opracowanie indywidualnego programu postępowania korekcyjno – wyrównawczego w odniesieniu do uczniów, wykazujących problemy w nauce i uczniów dyspanseryjnych. Zespołowe metody nauczania – wykorzystywane np. w szkołach znajdujących się w sanatoriach, szpitalach, zakładach leczniczych, w których prócz terapii jest prowadzony proces nauczania. Mogą w nim mieć zastosowanie takie specjalistyczne metody nauczania, jak system daltoński, metoda projektów, metoda ośrodków zainteresowań Decroly’ego. III. ZABURZENIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO I EMOCJONALNEGO (str. 156 – 196) 1. Niedostosowanie społeczne i jego rodzaje. „To dziecko należy uznać za niedostosowane, które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi.”(D.H.Stott). Dziecko niedostosowane: - nie nawiązuje kontaktów społecznych; - jest wyobcowane w grupie rówieśniczej; - popada w konflikty z dorosłymi; - brak mu nawyków współpracy i współdziałania; Przyczyny niedostosowania: - niekorzystny wpływ środowiska społecznego; - oddziaływania wychowawcze będące powodem nieprawidłowego przebiegu procesu socjalizacji. Etapy kształtowania się wadliwych postaw społecznych (J. Konopnicki): - wagary, włóczęgostwo, niepowodzenia szkolne, agresywne zachowanie się; - przestępczość nieletnich, wykolejenie moralne, narkomania. Rodzaje niedostosowania społecznego (D.H. Stott): - wrogość; - zahamowanie; - aspołeczność; Rodzaje trudności wychowawczych (H. Kaja): - trudności związane z zaburzeniami ogólnej aktywności ruchowej i umysłowej; - trudności wywołane zaburzeniami układu nerwowego; - trudności występujące w zakresie kontaktów interpersonalnych (agresywność i nieśmiałość); - trudności związane z zaburzeniami rozwoju społeczno – moralnym (tendencje antyspołeczne i aspołeczne). Rodzaje nieprawidłowo ukształtowanych postaw społecznych(K.Horney): - „ku ludziom” → stałe poszukiwanie kontaktów, brak samodzielności. - „przeciw ludziom”→ potrzeba władzy, dążenie do kontrolowania innych. - „odsuwania się od ludzi” → skłonność do izolacji, bierności społecznej. 2. Dzieci agresywne. Formy agresywności: - kłótnie, bójki, dokuczanie, skarżenie, złośliwe plotki, pomówienia na rówieśników; - dokuczliwe zachowanie, wyśmiewanie, uderzenie rodziców, nauczycieli, obcych; - znęcanie się nad zwierzętami, niszczenie roślin, niszczenie przedmiotów stanowiących cudzą własność. - brak zdyscyplinowania, powodujący naruszanie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego. Rodzaje agresji: - agresja bezpośrednia → skierowana przeciw osobom lub przedmiotom, które były powodem doznanej frustracji; - agresja przemieszczona → skierowuje się na osoby lub przedmioty nie będące powodem doznanych frustracji. - agresja instrumentalna → spełnia funkcję narzędzia umożliwiającego osiągnięcie zamierzonego celu. Przyczyny agresywności: - frustracje, wywołujące poczucie krzywdy, emocji gniewu, wrogości, zdenerwowania; - blokada potrzeby afiliacji, wywołana oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością, stosowaniem licznych kar fizycznych; - blokada potrzeby uznania społecznego, spowodowana zbyt częstym upominaniem, wytykaniem wad i braków, stawianiem za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów; - blokada potrzeby samodzielności, wywołana zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych, nadmiernym ograniczeniem samodzielności. - proces modelowania → następstwo oddziaływania określonych modeli zachowania się np. rodziców, sąsiadów, kolegów, scen bójek, morderstw, gwałtów w telewizji, książce itp.; - ukształtowane postawy, hierarchia wartości → jeśli rodzice wyznają zasadę „przepychania się łokciami przez życie”, jeśli uważają, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy, to u ich dzieci kształtują się podobne postawy, sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych, które stanowią wtedy narzędzie skutecznego działania itp. - zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego, np. u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników, psychopatów. - schorzenia organiczne, np. reumatyzm. 3. Dzieci bierne społecznie. - nie sprawiają trudności wychowawczych, są zdyscyplinowane, nie popadają w konflikty z rówieśnikami; - wykazują słabą dążność do oddziaływania na otoczenie; - brak aktywności, inicjatywy i wytrwałości w dążeniu do celu; - nadmiernie ulegają innym osobom; - wykazują nasiloną potrzebę pomocy i opieki; - wykazują niedostosowanie sposobu działania do zaistniałej sytuacji; - łatwo zniechęcają się niepowodzeniami; - wolniejsze tempo myślenia, zapamiętywania; - ciche, trwożliwe, małomówne, powolne, stroniące od gromady, nie garną się do sportów, żyją własnym, bogatym życiem wewnętrznym; - przewaga procesów nerwowych hamowania nad procesami pobudzania; - często padają ofiarą dzieci agresywnych; nie potrafią skutecznie bronić się; - wykazują trudności w przystosowaniu się do nowego otoczenia; - skłonność do marzycielstwa – sprzeczność między niemożliwymi do spełnienia marzeniami a realną rzeczywistością utrudnia przystosowanie się do niej. Bierność sytuacyjna – uwarunkowana jest obecnie zaistniałą sytuacją, np. wykonywanie przez ucznia szczególnie trudnych zadań, przekraczających jego możliwości. Wiąże się ona z indywidualnym sposobem reagowania na doznawane trudności i niepowodzenia. Może ona przyjmować formę ucieczki z sytuacji trudnej oraz unikania uczestnictwa w różnych formach działania. Bywa to następstwem wcześniejszych przykrych doświadczeń powstałych w trakcie nawiązywania różnych kontaktów interpersonalnych. Zanik aktywności będący następstwem oddziaływania czynników sytuacyjnych może utrzymywać się przez pewien okres. Zmiana przejściowo występującej sytuacji wywołującej zahamowanie aktywności powoduje ponowną aktywizację dziecka. Bierność społeczna – jest względnie trwałą cechą osobowości, która może występować od pierwszych lat życia dziecka. Uczeń taki nie zgłasza się spontanicznie do odpowiedzi, nie prosi nauczyciela o dodatkowe wyjaśnienia, gdy czegoś na lekcji nie rozumie; w kontaktach z kolegami przejawia brak inicjatywy, sam wykonuje różne czynności nie wymagające współpracy i współdziałania; unika kontaktów heteroseksualnych, czemu towarzyszy skłonność do samogwałtu. Przyczyny bierności: - osłabienie organizmu, będące następstwem choroby, niedożywienia, przejadania się, złymi warunkami mieszkaniowymi; - niska samoocena, poczucie mniejszej wartości; - defekty fizyczne, będące następstwem dysharmonii i wrodzonych wad rozwojowych albo doznanych urazów czy przebytych chorób; - defekty urody, wpływające ujemnie na estetykę wyglądu zewnętrznego; - cechy fizyczne, odróżniające daną osobę od otoczenia, np. otyłość, zbyt duży lub mały wzrost, rudy kolor włosów; - niemodny ubiór; - słabo rozwinięte zdolności; - niska pozycja społeczna i niekorzystne środowiskowe warunki życia; - kontakty interpersonalne, w których dziecko pada ofiara złośliwych przezwisk, uwag, drwin; - błędy wychowawcze, nieprawidłowe postawy przejawiane przez rodziców, np. izolowanie się w kręgu najbliższej rodziny, nie przejawianie żadnych kontaktó -w towarzyskich; - zbytnie ograniczanie aktywności dziecka, wskutek czego nie przejawia ono inicjatywy oraz nie AM należycie ukształtowanych nawyków samodzielnego działania. 4. Dzieci nerwicowe. - wykazują zaburzenia w zachowaniu się wpływające niekorzystnie na osiągnięcia szkolne oraz kontakty społeczne nawiązywane z nauczycielami, rodzicami oraz rówieśnikami; - nerwice organiczne, przejawiają się w nieprawidłowym funkcjonowaniu narządów wewnętrznych wywołanym stanem napięcia nerwowego oraz towarzyszącymi mu takimi przykrymi przeżyciami emocjonalnymi, jak obawa i lęk, np. bóle głowy, nudności, wymioty, których uczeń doznaje podczas odpytywania go na lekcji, przed egzaminem i innych sytuacjach stresowych; - przykre przeżycia emocjonalne doznane w ciągu dnia mogą być powodem zaburzeń snu: bezsenności lub męczących, wzbudzających lęk marzeń sennych; - tiki nerwowe; jąkanie się; obgryzanie paznokci; - nadpobudliwość psychomotoryczna- są bardzo ruchliwe, ruchy szybkie, mało precyzyjne, niechętnie zajmują się w ciągu dłuższego czasu jedną i tą samą czynnością; - nadwrażliwość emocjonalna, polegająca na powstawaniu emocji stymulowanych przez słabe, mało znaczące podniety; - dzieci, wykazujące dominację procesów pobudzenia są określane jako hiperreaktywne (mają np. trudności z koncentracja uwagi), a dzieci z przewagą procesów hamowania – jako hiporeaktywne (wykazują zwolnione tempo myślenia, mniejszą gotowość pamięci, występowanie stanów lękowych). Przyczyny zaburzeń nerwicowych: - mikrodefekty centralnego układu nerwowego, wywołane uszkodzeniem płodu przez zakażenie wirusowe lub alkoholizm matki, urazem głowy oraz wylewem śródczaszkowym w czasie porodu; - defekty organiczne oraz przewlekłe schorzenia; - słaby typ układu nerwowego → cechuje go szybkie wyczerpanie się energii nerwowej powodujące łatwe męczenie się oraz związaną z tym mniejszą zdolność do systematycznego uczenia się i sprawnego wykonywania przez dłuższy czas określonych czynności; - czynniki związane z sytuacją życiową, warunkami środowiskowymi; - metody oddziaływania wychowawczego; - urazy psychiczne, np. po napaści, pogryzieniu przez psa, udziałem w jakiejś katastrofie, ciężka choroba lub śmierć bliskiej osoby; - nabywane w ciągu życia doświadczenia indywidualne oraz niekorzystna stymulacja pochodząca ze środowiska społecznego; np. rozbicie rodziny, alkoholizm, stosowanie surowych kar fizycznych; - przeciążenie systemu nerwowego ucznia wskutek zbyt wysokich wymagań stawianych przez nauczyciela; - konflikty w grupie rówieśniczej, w trakcie których dane dziecko staje się „kozłem ofiarnym” będącym przedmiotem napaści, złośliwych przezwisk, drwin. 5. Dzieci kalekie. Kalectwo może przyczyniać się do: - zaburzeń w rozwoju społecznym i emocjonalnym; - przyczyniać się do niepowodzeń szkolnych; - agresywności, lub trwożliwości; - niezdolności do znoszenia trudu normalnego życia szkolnego, np. wskutek częstych nieobecności, spowodowanych koniecznością badań; - usprawiedliwiania się chorobą, unikania wysiłków, na jakie mogłoby się zdobyć; - wykorzystywania swego stanu do niewolniczego przywiązania do siebie członków rodziny i staje się pasożytami w środowisku, w którym mogłoby one odegrać pożyteczną rolę, gdyby było inaczej traktowane; - wystąpienia przykrych stanów emocjonalnych, zahamowania aktywności, izolowania się od rówieśników, wskutek wyśmiewania przez nic, niemożności brania udziału w wielu zajęciach; Rozwój dzieci kalekich jest w dużym stopniu uzależniony od postawy rodziców. Niekiedy rodzice przejawiają brak więzi emocjonalnej z dzieckiem, wstydzą się go, przeciążeni nadmiarem czynności opiekuńczych, traktują dziecko nieżyczliwie oraz dają mu odczuć, że stanowi dla nich ciężar. Nieprawidłowe postawy rodzicielskie mogą również przejawić się w zbyt troskliwej opiece, ograniczaniu samodzielności dziecka, wyręczaniu go przy wykonywaniu prostych czynności, wyrażaniu mu współczucia, ubolewaniu nad jego losem. Wpływa to niekorzystnie na stan emocjonalny dziecka, pogłębia występujące u niego poczucie mniejszej wartości, utrudnia przystosowanie do sytuacji. W związku z koniecznością częstych hospitalizacji, ćwiczeń rehabilitacyjnych itp. zachodzi często potrzeba psychoterapeutycznego oddziaływania na dziecko, zmierzającego do wytworzenia u niego motywacji stymulującej pokonywanie przeszkód i trudności napotykanych w procesie rewalidacji. W toku postępowania rewalidacyjnego należy również wytworzyć u dziecka przekonanie, że mimo posiadanych defektów jest ono w stanie uczyć się, pracować, korzystać z różnych rozrywek dostosowanych do jego właściwości psychofizycznych. 6. Wagary i włóczęgostwo. Wagary są jednym z przejawów zaburzenia stosunków kształtujących się między uczniem a szkołą. Mogą być pierwszym etapem rozwoju włóczęgostwa, przestępczości, wykolejenia moralnego. Przyczyny wagarów: - obawa otrzymania oceny niedostatecznej; - brak chęci do nauki; - niewłaściwy stosunek do obowiązków szkolnych; - chęć zmiany szkoły; - chęć spędzenia przyjemnie wolnego czasu; - namowa kolegów, chęć zaimponowania im. Włóczęgostwo to często powtarzające się wagary przyjmujące formę dłużej trwającej nieobecności w szkole oraz ucieczek z domu. Powoduje ono znaczne zaniedbanie się w nauce, a nieraz nawet jej przerwanie, stwarza okazje do kradzieży. Włóczęgostwu towarzyszy nieraz popełnianie czynów przestępczych, takich jak napady rabunkowe, gwałty, niszczenie mienia społecznego. Włóczęgostwo sprzyja wytworzeniu się nałogu alkoholizmu lub narkomanii. Może ono również być okazją do podejmowania nierozważnych czynów powodujących zagrożenie dla zdrowia i życia nieletnich, nie zdających sobie sprawy z możliwych konsekwencji swego postępowania. 7. Przestępczość nieletnich, wykolejenie moralne i narkomania. Przyczyny: - wcześniejsze trudności wychowawcze; - opóźnienia szkolne; - ucieczki z domu i szkoły; - konflikty z nauczycielami; - wcześniejsze drobne oszustwa i kradzieże; - brak należytej troski ze strony rodziców; - trudne warunki materialne; - niski poziom moralny rodziny, jej pasożytniczy tryb życia, działalności przestępczej, a nieraz nawet nakłaniania do uczestnictwa w niej; - brak więzi emocjonalnej dziecka z rodzicami, ich nadmierna surowość, częste stosowanie kar cielesnych, impulsywność i zmienność nastrojów emocjonalnych, okazywanie braku zaufania, nieuzasadnione podejrzenia o kłamstwa i oszustwa; - rozbita rodzina, rodzina skłócona i narażona na częste konflikty, rodzina, w której funkcje opiekuńcze spełnia macocha lub ojczym; - indywidualne właściwości nieletniego: poziom jego rozwoju umysłowego oraz struktury osobowości; - zaburzenia neurotyczne i psychopatia; - „niedorozwój moralny”, polegający na niezdolności przeżywania takich uczuć społeczno – moralnych, jak życzliwość, sympatia, współczucie. Towarzyszy temu brak poczucia winy oraz lęku przed konsekwencjami własnego aspołecznego zachowania się; - stany paranoidalne; - zmiany osobowości będące następstwem zapalenia mózgu, epilepsji, psychozy rozszczepiennej; - zaburzenia w procesie socjalizacji; - alkohol; - oddziaływanie grupy przestępczej, która budzi nieraz podziw, imponuje odwagą, sprawnością fizyczną, lekceważącym stosunkiem do dorosłych. 8. Zaburzenia seksualne i wychowanie erotyczne. Rodzaje zaburzeń: - dewiacje → nietypowe sposoby zaspokajania popędu seksualnego; - perwersje → wyrządzają szkody fizyczne i moralne innym osobom; Zaliczamy do nich: - ekshibicjonizm → obnażanie się w obecności innych osób; - fetyszyzm → oglądanie bielizny, przedmiotów należących do płci przeciwnej; - sadyzm → zadawanie bólu fizycznego lub psychicznego partnerowi; - masochizm → uzyskiwanie przyjemności przez doznawanie cierpień pochodzących od partnera; - pedofilia → stosunki płciowe osób dorosłych z dziećmi; - sodomia → stosunki płciowe ze zwierzętami; - homoseksualizm → stosunki płciowe między osobami tej samej płci; - prostytucja; - gwałt; - wczesne rozpoczynanie prawidłowego życia seksualnego; Terapia zaburzeń: - wczesne wykrycie przez rodziców, nauczycieli, opiekunów; - leczenie przez seksuologa, ginekologa, psychiatrę; - uświadamianie seksualne oraz wychowanie erotyczne; - kształcenie kultury uczuć, wytworzenie poczucia odpowiedzialności moralnej oraz dokonywania wyborów zgodnych z akceptowanymi w danym społeczeństwie normami postępowania i wartościami, np. trwałość rodziny, dobro dziecka, dostrzeganie oraz szanowanie uczuć partnera; - taktowna kontrola postępowania młodych, mającej uchronić od nawiązywania przedwczesnych kontaktów seksualnych oraz związanych z tym szkodliwych konsekwencji.