„ADHD- ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ”

„ADHD- ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ” Artur Koakowski, Tomasz Wolańczyk, Agnieszka Pisula, Magdaena Skotnicka, Anita Bryńska; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Gdańsk; 2007 ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi /Attention Deficyt Hyperkinetic Disorder/ jest najczęstszym zaburzeniem rozwojowym, gdyż dotyka 5% dzieci. Mamy, więc do czynienia z olbrzymią grupą dzieci. Aby było możliwe jak najskuteczniejsze uczenie i wykorzystywanie w pełni ich potencjału intelektualnego, trzeba wiele wiedzieć o zaburzeniu dziecka, rozumieć jego zachowania, znać zasady leczenia. Ta książka to umożliwia. Wiele jest wskazówek dla rodziców, ja wyszczególnię tyko te, które moim zdaniem przydadzą się w praktyce nauczycielskiej: * ADHD ze względu na swoje objawy utrudnia osiągnięcie sukcesów szkolnych, zawodowych, towarzyskich. * Nasilenie objawów ADHD zmniejsza się z upływem czasu. * Wczesne rozpoczęcie terapii indywidualnej dziecka oraz terapii rodzinnej znacząco zwiększa szansę na zmianę zachowania dziecka. * ADHD jest rozpoznaniem ilościowym a nie jakościowym /każdy z nas ma czasami problemy z koncentracją itp., ale żeby uznać je za objawy muszą na tyle przeszkadzać w życiu, by stanowić problem. * ADHD nieleczone lub nierozpoznane jest obciążeniem, które może złamać dziecku życie; * ADHD nie jest wymówką na życie: cel można osiągnąć ale z większym nakładem pracy własnej i otoczenia Część 1: PODSTAWOWE WIADOMOŚCI NA TEMAT ADHD Obecnie mówi się częściej o nadpobudliwości, mimo że faktycznego wzrostu zachorowań na to schorzenie nie ma; ale bardziej przeszkadza, utrudnia życie i skazuje wielu ludzi na porażkę. We współczesnym świecie bardzo ważne jest zdobycie wykształcenia, a to jest szczególnie trudne dla dzieci z ADHD. ADHD nie jest synonimem: niespokojnego dziecka, żywego temperamentu, zaburzeń zachowania, agresji, celowego łamania norm. Objawy ADHD: /nie zależą od woli dziecka albo oddziaływań zewnętrznych; muszą się pojawić przed 7 r.ż/ zaburzenia koncentracji uwagi; nadruchliwość; niepokój w obrębie miejsca siedzenia; nadmierna gadatliwość; nadmierna impulsywność; dziecko nie ma za dużo energii itp. lecz za mało zdolności do wewnętrznej kontroli hamowania swojego zachowania. Reaguje szybko, bezmyślnie, często nieodpowiednio do sytuacji; wie co powinno zrobić, ale często nie potrafi zapanować nad swoimi reakcjami; mają trudności w dokończeniu zadania, sprawdzeniu przed oddaniem klasówki; brakuje dokładności; brak umiejętności zaplanowania swych działań; problemy z zastosowaniem się do instrukcji; odrabianiem lekcji, czytaniem zadanego tekstu; słuchaniem tego co się mówi; pamiętaniem o zabraniu wszystkich np. przyborów, książek; zapamiętaniem tego, co było zadane, z zapisaniem wszystkiego, co podano na lekcjach, uważaniem na lekcjach; niechęć do pisania; pisanie „jak kura pazurem”; częste dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia; nieumiejętność przewidywania konsekwencji swojego działania; łatwo ulegają namowom innych; są niewolnikami „już” i „zaraz”; gubią i zapominają rzeczy; brak dostatecznie wykształconej wybiórczości uwagi- wszystkie bodźce są tak samo ważne; nie potrafią wybrać najważniejszego; łatwo się rozpraszają i szybciej przestają się skupiać nad jakimś zadaniem; z powodu dużej impulsywności reagują dużo bardziej emocjonalnie na różne wydarzenia; szybka zmiana nastrojów; są mistrzami dyskusji- wygrana z nimi w utarczce słownej jest raczej niemożliwa, dlatego lepiej nie wdawać się w tego typu wymiany zdań; niedojrzałość emocjonalna i społeczna słabo rozumieją pojęcie czasu nie potrafią czekać na nagrodę; oczekują, ze ich praca zostanie pochwalona natychmiast dzieci z ADHD są normalne, odbierają świat prawidłowo, choć szybciej i bardziej chaotycznie, często pomijając istotne dla innych szczegóły. Wolniej i wybiórczo uczą się obowiązujących norm, ale odpowiadają za swoje czyny tak samo, jak wszystkie dzieci; osoba zdrowa: pomysł →STOP→opłaca się czy się nieopłaca? →decyzja→realizacja osoba z ADHD: pomysł→brak zahamowania→realizacja Metody służące łagodzeniu objawów ADHD /strategie terapeutyczne muszą być przeprowadzane stale, latami/: zdobywanie wiedzy specyficzne strategie radzenia sobie z objawami ADHD praca na pozytywach zasady i konsekwencje Przyczyny ADHD: osoby z ADHD w specyficzny sposób przetwarzają informację. Dotyczy to zwłaszcza pracy kory przedczołowej mózgu, struktur podkorowych, spoidła wielkiego i móżdżku; nieprawidłowa praca połączeń między komórkami nerwowymi, między korą mózgu a jądrami podkorowymi; wiąże się to także z nieprawidłowym przekazywaniem informacji za pomocą dopaminy i noradrenaliny. Osoby z ADHD mają obniżony poziom tych substancji; zmniejszenie całkowitej objętości mózgu i móżdżku o około 3-4%; dotyczy to głównie kory płatów czołowych, jąder podkorowych, móżdżku i ciała modzelowatego; objętość niektórych struktur mózgu (jądra ogoniastego- jednego z jąder podkorowych) w miarę dorastania zwiększa się i przestaje różnić się od osób zdrowych, co w pewien sposób tłumaczy ustępowaniem z wiekiem przynajmniej części objawów ADHD. zmniejszenie przepływu krwi w płatach czołowych i jądrach podstawy; niższe zużycie glukozy w mózgowiu; najniższe w lewym płacie czołowym zaburzenie jest uwarunkowane genetycznie, przekazywane z pokolenia na pokolenie; podobnie jest z powikłaniami; wytypowano wiele genów odpowiedzialnych za ujawnienie się schorzenia, a ich działania sumują się; czynniki zewnętrzne: mikrourazy OUN przy porodzie; palenie papierosów i picie alkoholu przez kobiety w ciąży; zatrucie ołowiem; Powikłania: /z nich się nie wyrasta/ Najczęstsze: zaburzenie opozycyjno - buntownicze u chłopców: zachowania antyspołeczne, zaburzenia nastroju, nadużywanie alkoholu, specyficzne trudności szkolne u dziewcząt: zaburzenia nerwicowe, lękowe, nastroju; wypadki, urazy; otyłość; odrzucenie; uzależnienia; brak dostatecznej troski o swoje zdrowie; niska samoocena; Część 2: DIAGNOZA, LECZENIE, ZABURZENIA WSPÓŁISTNIEJĄCE Diagnoza: nasilenie objawów musi być większe niż normalny obraz danej cechy u dzieci w tym samym wieku; objawy muszą powodować pogorszenie funkcjonowania; objawy są stałą cechą występującą od lat. Powinny były ujawnić się przed 7 r.ż. objawy nie są częścią innego zaburzenia. Rozpoznanie: wywiad dotyczący obecności i nasilenia objawów; wywiad rozwojowy; np. dotyczący ciąży i porodu; wywiad rodzinny; np. ilość osób opiekujących się dzieckiem, formy spędzania czasu; rozmowa z dzieckiem; zebranie wiadomości na temat funkcjonowania dziecka w szkole wypełnienie kwestionariuszy przez diagnozującego, rodziców i nauczycieli; konsultacja lekarska lub psychologiczna; Stany mylone z ADHD: choroby somatyczne: m.in. alergie, nadczynność tarczycy, choroby reumatyczne, wątroby, wady serca, owsica; anemia; niektóre leki, przewlekłe zatrucie ołowiem, uszkodzenia słuchu, wzroku; zaburzenia psychiczne: upośledzenie umysłowe, depresje, manie, zespoły autystyczne; wpływ środowiska: dziecko nadmiernie zdolne, silny stres, wykorzystywanie seksualne; braki w wychowaniu; nadmierne aspiracje rodziców Leczenie ADHD: Farmakologiczne- leki psychostymulujące; głównie metylfenidat, atomoksetyna, trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, klonidyna, neuroleptyki; Dietetyczne- diety eliminacyjne (usuwa się z nich cukier, barwniki, substancje konserwujące), diety wzbogacone (z dodatkiem witamin, cynku, ziół, miodu, oleju z nasion wiesiołka) ADHD a chroba tikowa Tiki /są zaburzeniem neurologicznym/, wyróżniamy tiki: ruchowe, głosowe, czuciowe. Chorobie tikowej (zespołowi Tourette’a) najczęściej towarzyszy: zespół nadpobudliwości psychoruchowej, natręctwa, depresja, zaburzenia lękowe, chwiejność emocjonalna, trudności szkolne. Problemy z zachowaniem: Przyczyny: Konsekwencja objawów /ADHD, lęku społecznego, gorączki itp./ Brak znajomości zasad; Niewłaściwe świadome zachowanie; Agresja impulsywna- nieplanowana, gdy dziecko nie radzi sobie z sytuacją lub w stanach silnego napięcia emocjonalnego; może być także autoagresją; Agresja zsocjalizowana – związana z niską wewnętrzną pobudliwością sprawcy, który stara się ją ukryć i uniknąć konsekwencji. Jest ukierunkowana na osiągnięcie korzyści; Zachowanie opozycyjno-buntownicze- utrwalony wzorzec polegający na występowaniu zachowań negatywistycznych, wrogich, buntowniczych; nie towarzyszy im poważniejsze naruszenie praw innych; (Poważne) zaburzenia zachowania – utrwalony wzorzec zachowania polegający na świadomym łamaniu praw innych osób oraz zasad obowiązujących w danej społeczności. Specyficzne trudności szkolne: Dzieci z ADHD nie różnią się znacząco pod względem ilorazu inteligencji od innych dzieci; nie mają słabszej pamięci; zaburzenia procesów uwagi i pamięci; zaburzenia językowe - trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi - częste odbieganie od tematu - trudności w posługiwaniu się przyimkami określającymi położenie w przestrzeni (na, w, obok) oraz trudności ze słowami określającymi następstwo czasowe zdarzeń (przed, po) - nieprzestrzeganie zasad prowadzenia rozmowy; - zbyt szybkie i zbyt głośne mówienie; dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia Przyczyny: - czynnik genetyczny (6:1 częściej u chłopców) - czynnik hormonalny (wpływ testosteronu) - czynnik uszkodzenia (np. okołoporodowe uszkodzenia tkanki mózgowej) - czynnik opóźnienia (opóźnione dojrzewanie mózgu) - czynnik emocjonalny (silne stresy szkolne) zaburzenia funkcji poznawczych - zaburzenia analizy wzrokowej (trudności z przepisaniem z tablicy, kopiowaniem rysunków, nauką geografii, obcego alfabetu) - zaburzenia analizy słuchowej (błędy podczas dyktanda, trudności w dzieleniu wyrazów na głoski, sylaby, myli podobnie brzmiące litery, kłopoty ze zrozumieniem wypowiedzi, poleceń)) - zaburzenia sprawności motorycznej (źle sobie radzi na zajęciach plastycznych i WFie; trudności z precyzyjnymi ruchami i ich koordynacją) - zaburzenia integracji – częściowe występowanie wszystkich powyższych zaburzeń) - zaburzenia lateralizacji – zaburzony proces dominacji którejś z półkul mózgowch, problemy z rozróżnianiem stron, liter, np. b i d, przestawianie liter w wyrazie Jak pomóc dziecku ze specyficznymi problemami szkolnymi? jak najszybciej szukać pomocy u psychologa, pedagoga szkolnego, poradni stosowanie metod reedukacji nauczyć korzystania z pomocy technicznych np. dyktafonu, słownika w komputerze, edukacyjnych programów komputerowych; umożliwienie przez nauczyciela dziecku takich form odpowiedzi, które pozwolą zaprezentować mu jego umiejętności. uatrakcyjnić dziecku zadania; zaglądać przy nim do książki; zabierać dziecko na ciekawe wycieczki; Część 3: PRAKTYCZNE PORADY, CZYLI PRZEPIS NA SUKCES 1. „Okulary”, czyli specyficzne strategie ukierunkowane na radzenie sobie z objawami ADHD. - nie leczą, ale mogą pomóc w normalnym funkcjonowaniu; strategie radzenia sobie z nadmierną impulsywnością - przypominanie zasad: * podejdź do dziecka i skoncentruj na sobie jego uwagę * przypomnij zasadę w niewielu słowach np. „komputer włączają dzieci, które odrobiły lekcje” * przypomnij zasadę tyle razy, ile powtórzeń potrzebuje dziecko * pozostań przy dziecku tak długo, aż zastosuje się do zasady, lub wykorzystaj „konsekwencje”; - przewidywanie sytuacji - żelazna konsekwencja - krótkie, jasne komunikaty, ucinanie prób wciągnięcia w dyskusję, choćby przez krótkie powtórzenie polecenia -akceptowanie i niezauważanie niektórych objawów strategie radzenia sobie z nadruchliwością - zaakceptowanie tego, że dziecko musi się ruszać - stwarzanie takiej sytuacji, w której jego poruszanie się, jak najmniej przeszkadza otoczeniu; - tworzenie i powtarzanie zasad - umożliwienie mu uprawiania sportu strategie radzenia sobie z zaburzeniami uwagi - ograniczenie ilości bodźców docierających do dziecka w czasie wykonywania zadania - w szkole uczeń powinien siedzieć w pierwszej ławce, nie przy oknie, z dobrym uczniem, ale nie najlepszym przyjacielem - pomoc w selekcjonowaniu odbieranych bodźców; - skracanie czasu i zakresu zadań powierzonych do wykonania Rola rodziców: planowanie organizowanie przewodzenie kontrolowanie wykorzystywanie wszystkich innych zasobów do osiągnięcia ustalonych celów Odrabianie prac domowych: wyznaczenie stałej pory rozpoczęcia odrabiania lekcji, ustalenie konsekwencji na wypadek jej nieprzestrzegania wyznaczenie przedziału czasu na odrabianie lekcji „puste biurko” ograniczenie docierających bodźców robienie przerw jeśli są one potrzebne pomoc rodzica; odpowiednia motywacja, zainteresowanie stopniowe, dobrowolne wydłużanie czasu pracy np. o 1 min podzielić złożone zadania na etapy zakończyć spakowaniem tornistra można wyznaczyć jeden dzień w tygodniu bez prac domowych i czas na nadrobienie zaległości chwalimy dziecko za sukcesy Utrwalenie wiedzy – schematy, tabele Organizowanie życia dziecku – instrukcje podstawowych czynności Planowanie czasu – plan dnia, kalendarze, organizery, listy zadań do wykonania, stosować zegary i timery, by dziecko „widziało” upływ czasu Wydawanie poleceń Skupić uwagę dziecka na sobie; Wydawać krótkie, jednoznaczne polecenia; Dodać na końcu „proszę” lub mówić w 2 os l.mn- zamiast „zrób!” to „zrobimy”; Poprosić dziecko, by powtórzyło polecenie; Przypominać mu o zadaniu; Wyegzekwować polecenie; Samoocena: Adekwatna samoocena to dobre, pozytywne myślenie na swój temat; uznanie swojej wartości i ważności, akceptowanie i lubienie własnego charakteru i sposobu reagowania na innych ludzi. Adekwatna samoocena jest czynnikiem wpływającym na rozwój człowieka i chroniącym go przed negatywnymi wpływami otoczenia. Osoby z ADHD częściej niż inne dzieci mają niską samoocenę. Od czego zależy? Sytuacja- inaczej wśród bliskich inaczej w nowej sytuacji; po porażce-sukcesie Ważne cechy- nadwaga, ładne włosy itp. Dostępność – oceniamy siebie np. w momencie porażki, zapominając o chlubnej przeszłości; Chwilowe potrzeby – jeśli marzy o wygranej, przegrana będzie bardzo przeżywana; Wyznawane wartości- wiara, że posiadam cenione cechy; Opinie bliskich osób Postawy osób z niską samooceną: Kameleon- sprawia wrażenie pewnego siebie jednak nieustannie obawia się porażki; w życiu nieustannie poszukuje sukcesu, musi się sprawdzać; jest w ciągłym napięciu, prowadzi to do perfekcjonizmu i wypalenia się. Buntownik- chce udowodnić, że zdanie bliskich jest mu obojętne; jest stale wściekły i niezadowolony, ze nie jest najlepszy; prowadzi to do obwiniania innych, łamania zasad, walki z autorytetami. Pechowiec- bezsilny i zagubiony, czeka na pomoc z zewnątrz; użalanie się nad sobą albo obojętność traktuje jako maskę ukrywającą lęk przed podjęciem odpowiedzialności za własne życie; prowadzi to do zależności w relacjach z innymi i braku samodzielności. Jak pomóc dziecku ukształtować adekwatną samoocenę? Chwalić i wspierać; Wysłuchiwać dziecko; Zwracać się i rozmawiać z dzieckiem w sposób respektujący i dostrzegający jego potrzeby; Interesować się dzieckiem; Pozwolić mu podjąć niektóre decyzje; Respektować jego odczucia; Przytulać je; Pomóc odnosić sukcesy w sporcie i w nauce; Pomóc odnaleźć przyjaciół; Zachowania przeciwne prowadzą do wykształcenia u dziecka niskiego mniemania o sobie! Przekonania pomagające uwierzyć w siebie i nie poddać się: każdy może się mylić, błędy to nic takiego; ode mnie zależy mój dzień i moje samopoczucie; potrafię znieść, gdy coś mi nie wychodzi; ważne, żeby próbować; jestem w stanie, potrafię; mogę się zmienić; Etapy wiodące do sukcesu i osiągnięć (5xP): postawa „odniosę sukces” plan działania próba działania pozytywne rezultaty; podtrzymywanie pozytywnego sposobu myślenia; 2. Praca na pozytywach. Pochwały – muszą spełniać kilka cech: - realność; - niepodważalność; - umiejętność szybkiego uzasadnienia; - rozdzielenie chwalenia i „wychowywania” - stop dla „zakazanych słów”: „tym razem”, „w końcu”, „zrobiłeś to prawie tak dobrze jak brat”, „O! jakie postępy uczyniłeś!”,jak chcesz to potrafisz” - zakaz ukrytej krytyki; nie używać „ale” - zakaz jawnej krytyki; nie używać „nie” - zakaz aluzji i ironii; - konkretność; - natychmiastowość; - krótka; Rodzaje pochwał: Klasyczna pochwała opisowa; np.” buty w przedpokoju – pamiętasz o umowie” Pochwała „nie wprost”, czyli „chwalę Cię przed innymi” Opis „tego, co widzę” Nagroda: Natychmiastowa; Niepodważalna; Niepodzielna; Naturalna i na miarę; Niecierpliwie oczekiwana; Rodzaje nagród: Materialne; Czas spędzony z ważnym dorosłym; Uzyskanie przywileju; „Luksusowa” Pozwolenie na robienie tego, co dziecko najbardziej lubi i co jest zazwyczaj przez dorosłych ograniczane; Systemy żetonowe: - przyznawanie dziecku punktów za jakieś proste, pożądane czynności, wymieniane na nagrody; - niewprowadzanie punktów karnych Turniej uśmiechniętych twarzy: - wyjaśnia się dziecku niepożądane zachowanie, np. podczas posiłku i wyjaśnia zasady turnieju; np. podczas posiłku jest do przyznania n-buziek; za niewłaściwe zachowanie rodzic maluje smutną minkę, za właściwe dziecko dostaje buźki na których maluje uśmiechy. Zauważanie sukcesów: - zakaz negatywnego komentowania zachowania dziecka, np. „Mógłbyś to robić szybciej!” - wspólne podsumowanie dnia - pozytywne motywowanie dziecka jest skuteczniejsze niż karanie, upominanie; NORMY I ZASADY Definiowanie konkretnych zachowań; Poznawanie zasad; Konsekwencje łamania zasad: - szybkie; - skuteczne; - stosowalne; - sprawiedliwe; - stałe; - słuszne; - sympatyczne; - słowne; - stanowcze; - systematyczne; Agresja u dziecka Impulsywna - podłoże biologiczne; - można ją modelować za pomocą technik socjoterapeutycznych oraz leczenia farmakologicznego; - związana z dużą pobudliwością organizmu; - nagłe i często niewspółmierne do bodźca niekontrolowane reakcje wybuchowe; - nie jest ukierunkowana na osiągnięcie jakiegoś celu; - może być skierowana przeciwko samemu sobie; - jej pojawienie się nie musi się wiązań z antyspołecznymi dążeniami sprawcy; Zsocjalizowana - zachowanie wyuczone; - niewielki wpływ czynników biologicznych; - można ją modelować za pomocą technik behawioralnych oraz poznawczych; - związana z małą pobudliwością; - całkowicie kontrolowana przez sprawcę; - jest ukierunkowana na osiągniecie celu; - skierowana przeciwko innym osobom; - jej pojawienie się zazwyczaj wiąże się z utrwalonymi zachowaniami aspołecznymi; Metody zapanowania nad impulsywnym zachowaniem dziecka: Niedopuszczanie do sytuacji, w których dziecko najczęściej wybucha; odwrócenie jego uwagi, gdy zaczyna wybuchać; Podczas wybuchu zapewnienie mu bezpieczeństwa, np. poprzez unieruchomienie; Nie interweniowanie, nie zwracanie uwagi (dla dziecka jest to nagrodą); Pomóc dziecku rozładować złość i nadmiar energii w dozwolony lub możliwy do zaakceptowania sposób; Dopilnowanie konsekwencji wybuchu: odesłanie; posprzątanie; przeproszenie. Problemy szkolne: Indywidualne nauczanie – dziecko lepiej się uczy i ma lepsze stopnie; ale odizolowany jest od rówieśników, co zaburza jego rozwój społeczny; Usunięcie ze szkoły; Klasy integracyjne; Mało liczne klasy; Ścisła współpraca między rodzicami a nauczycielami; Zadania nauczyciela: - dopilnować by dziecko miało zapisaną prace domową i notatkę z lekcji; zapisaną informację o sprawdzianach, wycieczkach, wywiadówkach; - wpisać pochwałę; - nie karać za objawy; Wskazówki dla nauczycieli: Nie wzmacniaj niewłaściwych zachowań, ale tylko te, które chcesz utrwalić - uwaga nauczyciela jest nagrodą, więc starajmy się choć część zachowań ignorować; a chwalić kiedy pracuje; Mów tak, aby dziecko z ADHD cię usłyszało – z bliska, po nawiązaniu kontaktu wzrokowego, kilkakrotnie powtórzone, którego wykonania dopilnowuje nauczyciel, proste polecenia, mówiące co ma wykonać, a nie czego ma nie robić. Zaznacz początek nowej czynności- „Uwaga! Zaczynamy pisać!”. Ustal sygnał rozpoczęcia pracy- np. wypowiedzenia imienia dziecka, sygnał nie może pobudzać do śmiechu innych uczniów; Dziel pracę ucznia na krótkie etapy; Przypominaj; Zachęcaj dziecko do sprawdzania swoich prac- np. po napisaniu sprawdzianu niech wytrze tablicę i jeszcze raz niech sprawdzi, co napisał; Stwórz uporządkowany świat – musi wiedzieć, jakie zachowania są niedopuszczalne i jakie grożą temu konsekwencje; Mądrze usadź dziecko z ADHD w klasie- w pierwszej ławce, nie przy drzwiach i oknie, sam lub z najspokojniejszym dzieckiem w klasie; Uważaj na nowe i niespodziewane sytuacje- np. wyjście do kina; trzeba dziecko przygotować i powiedzieć, jakie są zasady zachowania w danym miejscu; Ucz dziecko organizowania sobie pracy – np. jak pisać plan wypracowań, prowadzić kalendarz, wypowiadać się; Zaakceptuj lub zagospodaruj nadruchliwość – ustal, co może robić, np. kręcić się w obrębie ławki, machać nogami, starło tablicę, rozdało pomoce dzieciom; Stosuj nauczanie totalne – wyróżniaj najważniejsze zagadnienia i informacje np. na kolorowo, lub mówiąc: „Uwaga! To ważne!”, stosowanie metod audiowizualnych, schematów, tabel