"PSYCHOLOGIA UCZENIA SIĘ"

...Zagadnienia, które przeczytałam z omówionych poniżej pozycji, wydają się być bardzo ważne w pracy nauczyciela, pomocne w przygotowywaniu się do lekcji, opracowywaniu i wykorzystywaniu nowych środków dydaktycznych, w taki sposób, aby uczniom ułatwić zrozumienie i zapamiętywanie przerabianego materiału programowego. Znajomość podstawowych elementów psychologii uczenia się, zapamiętywania i zapominania może pomóc w rozwiązywaniu podstawowych trudności i problemów uczniów z nauką, a także przygotować ich do samodzielnego uczenia się, pogłębiania swojej wiedzy, tak by miała ona charakter holistyczny a nie fragmentaryczny. Poważnym problemem staje się również niewłaściwe zachowanie uczniów na lekcjach, słaba frekwencja i stosunek do swoich szkolnych obowiązków. Wiele pozycji książkowych omawia tę tematykę i pomaga wybrać jedną z wielu możliwości motywujących uczniów i wychowujących ich nie tylko na wzorowych uczniów, ale i także na dobrych ludzi. „PSYCHOLOGIA UCZENIA SIĘ” – Wanda Budohoska, Ziemowit Włodarski (PWN, W-wa, 1970). 1. „Pojęcie uczenia się” (str 11 – 18). Uczenie się – to proces, w wyniku którego utrwala się doświadczenie osobnika, następują pewne zmiany w jego zachowaniu. Ryc. 1. Sytuacja uczenia się. Procesy te nie zależą wyłącznie od funkcji receptorów i efektorów, ale zachodzą na podłożu indywidualnego doświadczenia i jeżeli nie odznaczają się trwałością, to zawsze polegają na wystąpieniu elementów nowych w porównaniu z poprzedzającym je zachowaniem. Ryc. 2. Zmiany w zachowywaniu informujące o procesie uczenia się. Uczenie może odbywać się różnymi metodami, wyróżniamy m.in.: a) UCZENIE SIĘ PRZEZ PRÓBY I BŁĘDY – uczący się wykonuje różnorodne próby w kolejności przypadkowej, aż wreszcie osiąga cel; np. uczenie się labiryntu, gdy trzeba dokonywać wyboru drogi bez żadnych wskazówek orientacyjnych, która droga jest prawidłowa. b) UCZENIE SIĘ PRZEZ „WGLĄD” – najpierw następuje zapoznanie się z całą sytuacją, w rezultacie czego zachowane zostaje ukierunkowanie, a wielu spośród możliwych reakcji osobnik nie wykonuje wcale; np. eksperyment z szympansem, którego zachowanie polegało na łączeniu dwu kijów, gdy jeden jest zbyt krótki, w celu przyciągnięcia owocu. Nie mogłoby być mowy o uczeniu się i trwałości jego w czasie, gdyby nie było możliwości zapamiętywania. Pamięć, za jedną z wielu definicji, to proces, w wyniku którego bodźce pozostawiają ślady w układzie nerwowym, a późniejsze reakcje osobnika ulegają modyfikacji. Za podstawowe funkcje pamięci można przyjąć: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie jakiegoś materiału. Wyróżniamy: a) PAMIĘĆ STATYCZNĄ (TRWAŁĄ) – jej podłożem są zmiany strukturalne w komórkach nerwowych. b) PAMIĘĆ DYNAMICZNĄ (NIETRWAŁĄ) - jej podłożem są zmiany funkcjonalne. 2. „Wskaźniki uczenia się” (str. 45 – 46). Miara postępu w nauce i efektywności uczenia się są wskaźniki uczenia się, do których należą m.in.: SIŁA REAKCJI – rośnie zazwyczaj w toku uczenia się; OKRES UTAJENIA REAKCJI – skraca się zazwyczaj w toku uczenia się; DOKŁADNOŚĆ – zostaje zazwyczaj podwyższona w toku uczenia się; LICZBA REAKCJI PRAWIDŁOWYCH – rośnie, w miarę jak postępuje uczenie się; LICZBA REAKCJI BŁĘDNYCH – maleje, w miarę jak postępuje uczenie się; Minimum stanowi 100% reakcji błędnych, a 0% reakcji prawidłowych; natomiast maksimum 100% reakcji prawidłowych, a 0% reakcji błędnych. Mogą być dwie kategorie reakcji nieprawidłowych: - popełnianie błędów; - brak odpowiedzi. Dodatkową informacją w stosunku do liczby popełnionych błędów może być informacja o liczbie błędów wykrytych przez osobę uczącą się i spontanicznie przez nią poprawianych. SZYBKOŚĆ WYKONANIA – mierzona czasem trwania czynności. Zazwyczaj maleje wraz z postępem uczenia się. POMIAR SZYBKOŚCI UCZENIA SIĘ – wskaźnikiem może być czas potrzebny do osiągnięcia określonego kryterium, albo też liczba niezbędnych prób. ODPORNOŚĆ WYTWORZONYCH REAKCJI NA WYGASANIE – wymierna liczba zadziałań bodźców bez wzmocnienia, która jest niezbędna do zaniku reakcji. Podobnie czas, w którym następuje zapomnienie materiału może być wskaźnikiem jego początkowego wyuczenia. 3. „Uczenie się w zależności od wieku człowieka. Badania dzieci starszych i osób dorosłych” (str 104 – 117). SYMPTOMY STOPNIA ROZWOJU ZDOLNOŚCI DO UCZENIA SIĘ: a) Zakres pamięci bezpośredniej Wraz z wiekiem dzieci zwiększa się zakres ich pamięci. Wzrost ten ok. 10 r.ż. staje się coraz powolniejszy, aż ok. 13-15 r.ż. stabilizuje się; Ok. 11-12 r.ż rośnie ilość zapamiętywanych pojęć abstrakcyjnych, gdyż w tym właśnie czasie następuje rozwój myślenia abstrakcyjnego; Po osiągnięciu najlepszego wyniku w wieku ok. 23,5 lat, obserwuje się stopniowe pogarszanie się uzyskiwanych efektów. Liczba poprawnych odpowiedzi zmniejsza się bardziej wyraźnie od 40 r.ż; Im dłuższy jest czas ekspozycji poszczególnych elementów, tym wyższe wskaźniki zapamiętywania; natomiast im materiał jest dłuższy, tym niższe są uzyskane wyniki. b) Trwałość pamięci Im osoby starsze tum uzyskują lepsze wyniki; W pewnych przypadkach mierząc pamięć materiału po pewnym czasie od jego wyuczenia się stwierdzano, że dzieci pamiętają więcej niż to można było obserwować w toku uczenia się. Zjawiska tego nie obserwuje się nigdy u osób powyżej 14 r.ż; W porównaniu z pamięcią bezpośrednią i szybkością uczenia się, trwałość pamięci poprawia się nieco dłużej. c) Szybkość uczenia się Ilość prób potrzebnych do wyuczenia się danego materiału, szybkość rozwiązywania problemów, w których odkrycie zasady pozwala wybrać bezbłędnie jedna z dwu alternatyw, liczba zapamiętanych elementów po określonej liczbie powtórzeń materiału – zwiększa się wraz z wiekiem, natomiast maleje liczba popełnianych błędów; W latach przedszkolnych i pierwszych latach szkoły podstawowej zdolność do uczenia się niezamierzonego dominuje nad zdolnością do uczenia się zamierzonego; Aktywność, a w szczególności aktywność intelektualna w trakcie wykonywania czynności, jest czynnikiem, który decyduje o tym, co zostaje zapamiętane; Zdolność do uczenia się mierzona szybkością w zakresie wielu czynności do ok. 25r.ż. wzrasta, a następnie obniża się. d) Wprawa, jaką osobnik zdobywa w rezultacie kolejnego powtarzania określonej czynności lub podczas kolejnego uczenia się różnych czynności; W sytuacjach, gdy osoby badane nie mogą korzystać z uprzednio nabytego doświadczenia przewaga osób młodszych wiekiem jest wyraźniejsza. Osoby dorosłe osiągają wprawę w wolniejszym tempie niż osoby młodsze; Decydującym czynnikiem jest tu tzw. transfer- wpływ wprawy osiągniętej w jednym zadaniu na wykonanie zadania następnego. Z wiekiem zmienia się wielkość i kierunek transferu. - transfer pozytywny - wprawa zdobyta w toku opanowywania jednej czynności ułatwia przyswajanie drugiej; - transfer negatywny – zdobyte uprzednio doświadczenie utrudnia opanowanie nowej czynności. e) Odporność na interferencję Może wyrażać się ona w trudności przezwyciężenia dawnych nawyków w kolejnym uczeniu się kilku materiałów (transfer negatywny) lub w trudności zapamiętania określonego materiału na skutek uprzedniego lub następczego uczenia się innego materiału ( hamowanie proaktywne i hamowanie retroaktywne); W dwóch pierwszych dziesiątkach lat życia odporność na interferencje zwiększa się, a następnie maleje. f) Samoocena Na podstawie opinii z ankiet, wnioskuje się, że do 50 r.ż. można się uczyć wszelkich czynności, jakkolwiek większą trudność sprawia nauka po 40 r.ż. Dotyczy to przede wszystkim sprawności motorycznych, w mniejszym stopniu zaś czynności intelektualnych. g) Działalność produkcyjna W chwili rozpoczynania pracy produkcyjnej zdolność do uczenia się może się jeszcze rozwijać, w pewnym zaś okresie poprzedzającym wycofanie się z pracy – zmniejsza się ona znacznie. Działalność produkcyjna jest procesem złożonym, wymaga zatem długiego szkolenia w poznawczej dziedzinie, rozwija się ona dłużej, toteż później następuje okres tworzenia dzieł najbardziej wartościowych. Zdolność człowieka w zakresie działalności produkcyjnej nie zmniejsza się tak szybko, jak w zakresie pamięci, jej trwałości czy szybkości uczenia się. Po ukończeniu 40 r.ż., a niekiedy i 50 r.ż. człowiek może rozwijać swoje umiejętności w zakresie działalności produkcyjnej i jest zdolny do pełnowartościowej pracy twórczej. 4. „Uczenie się w zależności od cech indywidualnych człowieka. Uczenie się osób przeciętnych i wybitnie inteligentnych.”(str. 135 – 136). Ludzie wybitnie inteligentni uczą się dużo szybciej niż przeciętni i zakres tego, co mogą opanować jest większy. Osoby te jako dzieci często osiągały w uczeniu się efekty nie osiągane w ogóle przez ludzi przeciętnie inteligentnych lub uzyskiwane przez nich w wieku znacznie późniejszym. Iloraz inteligencji powyżej 130 – 140 wskazuje na inteligencję wybitną. 5. „Zależność efektów uczenia się od jego organizacji. Wpływ czynników działających w trakcie uczenia się” (str. 149 – 217). a) Powtórzenia. Efekty powtórzeń. - jeżeli dany materiał nie został przyswojony na podstawie jednorazowej percepcji lub jednorazowej próby wykonania, to istnieje duża szansa przyswojenia go przez powtórzenia. W uczeniu się obszerniejszych partii materiałów powtórzenia są niezbędne; - im obszerniejszy materiał, tym więcej powtórzeń wymaga jego przyswojenie; - liczba powtórzeń potrzebna do zapamiętania materiału wzrasta szybciej niż jego objętość (wraz ze zwiększeniem materiału, wzrasta czas potrzebny na opanowanie 1 elementu). Mówi o tym prawo Foucaulta – czas potrzebny na wyuczenie się 1 elementu (liczba powtórzeń) równy jest iloczynowi kwadratu długości szeregu i pewnej wielkości stałej: t=kl2; t- czas uczenia się 1 elementu l- długość listy k- pewna wielkość stała - Prawo częstości – im częściej coś występuje w naszej świadomości, tym większe są szanse na to, że utrwali się w naszej pamięci; - Prawo świeżości – są większe szanse przyswojenia tego, co działo się później, niż tego, co działo się wcześniej. Reakcja prawidłowa jest zawsze ostatnia. Jeśli w próbie poprzedzającej osobnik nie popełnił w ogóle błędu, to można oczekiwać, że i w próbie następnej powtórzy reakcję prawidłową; - Zasada ćwiczenia – powtórzenie sytuacji, w której na określony bodziec występuje określona reakcja wzmacnia związek między bodźcem a reakcją; - Krzywe uczenia – informują o zmianach ilościowych, jakie zachodzą w efektach uczenia się w kolejnych próbach i pozwalają na porównanie rezultatów uzyskiwanych w dowolnie wybranych odstępach czasu (powtórzeniach) dając całościowy obraz wszystkich zmian od próby pierwszej do ostatniej; - w miarę postępu uczenia się przyrosty wprawy stają się coraz mniejsze. Różnice między efektami uzyskanymi w początkowych powtórzeniach są duże i stopniowo w miarę postępu uczenia się stają się coraz mniejsze, zbliżając się do zera – przyspieszenie ujemne; - przyśpieszenie dodatnie – wzrost przyrostów wprawy występuje wówczas, gdy materiał jest trudny i całkowicie nowy, gdy potrzeba pewnego czasu na wstępne zapoznanie się z nim, a powolny wzrost efektów spowodowany jest nowością sytuacji, co wiąże się często z nieudolnością działania. Przyczyną przyśpieszenia dodatniego w początkowym okresie uczenia się może być tez transfer negatywny; - PRZYCZYNY ZASTOJU W UCZENIU SIĘ: Zmęczenie; Chwilowe odwrócenie uwagi; Osłabienie zainteresowania; Osłabienie motywacji; Napotkanie jakiś trudności; Osiągnięcie ostatecznego poziomu stabilizacji wprawy w ramach danej techniki (dalszy postęp jest możliwy, ale tylko w przypadku zmiany techniki na bardziej doskonałą); - CZYNNIKI DECYDUJACE O LEPSZYM ZAPAMIĘTYWANIU: Miejsce elementu w szeregu – najlepiej zapamiętywane są elementy początkowe i końcowe, najgorzej elementy środkowe; Elementy wyróżniające się spośród innych; Najpierw zapamiętywane jest zwykle to, co stanowi zasadniczą strukturę materiału, a dopiero później detale; Łatwiej zapamiętywane jest to, co bardziej interesujące i ważne, lepiej rozumiane, co kojarzy się z materiałem już przyswojonym i stanowi z nim zwartą całość; Rozłożenie powtórzeń w czasie. - uczenie się skomasowane – powtórzenia następują bezpośrednio jedno po drugim; - uczenie się rozłożone w czasie – powtórzenia oddzielone są przerwami (daje lepsze rezultaty, sprzyja lepszemu opanowaniu materiału, mniejszej liczbie niezbędnych powtórzeń, trwalszemu przechowywaniu); - I Prawo Josta: jeżeli dwa skojarzenia mają jednakową siłę, ale różny wiek, to w miarę dalszego upływu czasu siła starszego skojarzenia będzie słabła wolniej; - II Prawo Josta: jeżeli dwa skojarzenia mają jednakową siłę, ale różny wiek, to dalsze uczenie się przyniesie większą korzyść skojarzeniu straszemu; - Zjawisko nasycenia – polega na zmniejszeniu zainteresowania w następstwie długotrwałego intensywnego zajmowania się jakimś przedmiotem lub wykonywania tej samej czynności. Rezultatem jest narastająca niechęć do kontynuowania czynności, odbijająca się wyraźnie na uzyskiwanych efektach. Początkowo nasycenie dotyczy wykonywanej czynności lub przedmiotu, do którego ono się odnosi, później stopniowo generalizuje się na czynności i przedmioty podobne, aż wreszcie rozszerza się również na sytuacje, które wiążą się w sposób bardziej lub mniej bezpośredni z danymi czynnościami i przedmiotami. Po odpoczynku lub okresie czasu, w którym osoba ucząca się zajmuje się czymś innym, nasycenie mija i możliwy staje się powrót do poprzedniej czynności. Nasycenie wiąże się też z hamowaniem reaktywnym – tendencja do unikania powtarzania reakcji zaraz po jej wykonaniu; - Tendencja do kończenia zadań rozpoczętych; Zjawisko Zeigarnik – zadania niezakończone pamięta się lepiej niż zadania zakończone; - krzywa zapominania – wskazuje, że największy ubytek pamięci następuje w czasie bliskim po zakończeniu uczenia się, oraz że, im dłużej coś zachowa się w pamięci, tym większe ma szanse dalszego przetrwania; Rys.3 Krzywa zapominania. SZYBKOŚĆ ZAPOMINANIA ZALEŻY OD: Rozwojowych i indywidualnych właściwości osoby uczącej się; Rodzaju wyuczonego materiału Szybciej zapomina się materiał bez sensu, niż sensowny. Im bardziej zwartą strukturę posiada materiał, im wyżej zorganizowana jest wykonywana czynność, tym wolniej postępuje zapominanie); Stopnia wyuczenia materiału; ZNACZENIE ZAPOMINANIA: Negatywne – osłabiają się związki, które muszą być utrwalone w procesie uczenia się; Pozytywne – zapominanie szeregu skojarzeń niekorzystnych, powstałych w czasie uczenia się, powodujących błędy i sprawiających, ze czynności wykonywane są niesprawnie, z dużym wysiłkiem i stratą czasu; - nie należy uczyć się obszerniejszych materiałów w sposób skomasowany. - im dłuższy i trudniejszy jest materiał, tym więcej powinno być seansów uczenia się rozłożonych w czasie - im trudniejszy jest materiał i szybko ulegający zapomnieniu, tym krótsze powinny być przerwy. - im bardziej zwarta i zorganizowana jest struktura sensowa materiału, tym dłuższe mogą być przerwy. Im dłużej trwa uczenie się, tym większa powinna być następująca po nim przerwa (ograniczenia tego postulatu jest zależność długości przerw od stadium uczenia się) - w początkowym stadium uczenia się pożądane jest żeby pierwszy seans był długi, a przerwa po nim krótka (zapamiętywanie), następnie seanse uczenia się mogą być krótsze, a przerwy dłuższe (utrwalanie). - w uczeniu się dzieci w młodszym wieku pożądane są krótsze i krótsze przerwy. - osoby szybciej zapominające powinny stosować krótsze przerwy. Sposoby powtarzania. - uczenie się całościowe – powtórzenia dotyczą od razu całego materiału; - lepiej się uczyć w ten sposób, gdyż całość stanowi zwykle bardziej sensowną strukturę niż poszczególne jej części; - z drugiej strony na skutek tego, ze materiał jest bardziej obszerny, cele są odleglejsze; - oszczędność czasu ok. 12%; - metoda ta jest trudniejsza, gdyż wymaga większego wysiłku, cierpliwości, inteligencji i wprawy; - efekty uzyskiwane dzięki tej metodzie maleją, gdy zmniejsza się spoistość struktury wewnętrznej materiału, gdy jest on obszerny, a osoby uczące się nie są zdolne do długotrwałego wysiłku bez dostrzegalnych rezultatów swoich czynności. - uczenie się częściowe – materiał rozłożony jest na części i uczący się powtarza każdą z nich oddzielnie. - metody kombinowane - metody elastyczne, uwzględniają rodzaj materiału, właściwości osoby uczącej się i warunki, w jakich odbywa się uczenie; - np. uczenie się rozpoczyna się od zapoznania z całością materiału, później następuje powtarzanie odpowiednio wybranych części z uwzględnieniem ich znaczenia oraz stopnia trudności i wreszcie uczenie się całościowe. Ważną rolę w zapamiętywaniu i przechowywaniu informacji mają próbne reprodukcje w czasie uczenia się. Odgrywa tu rolę kilka czynników: 1. W przypadku próbnych reprodukcji zwiększa się aktywność ucznia; aby sprostać zadaniu, musi on dokonać większego wysiłku. 2. Odtwarzanie we właściwym czasie materiału daje zadowolenie osobie uczącej się, dostrzegalne stają się efekty uczenia się. 3. Próbne reprodukcje są formą samokontroli. Uczący się uzyskuje informacje, które partie materiału opanował słabo, i w celu lepszego opanowania ich może koncentrować świadomie dalsze swoje wysiłki. Ta forma uczenia się przeciwdziała powstawaniu luk. 4. Odtwarzanie próbne jest nie tylko powtórzeniem, ale także formą przygotowania do ostatecznej reprodukcji. Uczący się robi to, co będzie musiał wykonać później, dokonuje się więc korzystne ćwiczenie funkcji. b) Wzmocnienia. - mogą mieć różnorodny charakter. Ich cechą wspólną jest to, że są bodźcami nieobojętnymi i towarzyszą innym bodźcom lub reakcjom osobnika; WZMOCNIENIA PIERWOTNE – wywołują reakcje bezwarunkowe (np. pokarm powoduje wydzielenie śliny) WZMOCNIENIA WTÓRNE – podniety, które dawniej były dla osobnika obojętne, a obecnie na zasadzie jego indywidualnego doświadczenia, wywołują określone reakcje jako bodźce warunkowe (np. pochwała słowna). Ich skuteczność zależna jest od stopnia ich utrwalenia, czyli liczbę połączeń bodźca, który stał się wzmocnieniem wtórnym ze wzmocnieniem pierwotnym. Im wyższy stopień utrwalenia wzmocnienia wtórnego, tym większa jego siła działania w procesie uczenia się. - ważna jest też jakość wzmocnienia, czyli większa lub mniejsza jego atrakcyjność dla osoby uczącej się. Wyróżniamy: WZMOCNIENIA POZYTYWNE – są to podniety pożądane (np. dobra ocena, pochwała) WZMOCNIENIA NEGATYWNE – są to podniety, których się unika, wytwarza się reakcja obronna (np. słowna ocena ujemna). Stosowane są w dwu rodzajach sytuacji: → niewykonanie reakcji → wykonanie reakcji nieprawidłowej - ze względu na trwanie w czasie wyróżniamy: WZMOCNIENIA CIĄGŁE – następują po każdorazowym zadziałaniem bodźcem obojętnym lub po każdej prawidłowej reakcji. WZMOCNIENIA SPORADYCZNE – następują tylko po niektórych reakcjach prawidłowych. Dają gorsze rezultaty niż wzmocnienia ciągłe, ale z drugiej strony związki wytwarzane przez wzmocnienia sporadyczne z reguły są bardziej odporne na wygasanie – Zjawisko Humphreysa. c) Nagroda i kara. - ze stosowaniem nagród wiąże się tzw. prawo efektu – spośród wielu możliwych reakcji utrwala się ta, której towarzyszy lub po której następuje stan zadowolenia. - badania potwierdziły duży wpływ nagrody na powtórzenie reakcji prawidłowej i bardzo mały wpływ kary. Związek miedzy bodźcem a reakcją nie osłabia się pod wpływem kary, analogicznie jak to się dzieje z utrwaleniem związku pod wpływem nagrody. Wpływ kary może mieć charakter pośredni: kara ułatwia niekiedy przestawienie się na reakcję alternatywną i, jeśli jest ona nagrodzona, to może utrwalić się, eliminując reakcję karaną. Karanie utrwalonych reakcji tłumi je tylko chwilowo. Nawet wielokrotne karanie atrakcyjnego czynu nie sprawia, że staje się on mniej pociągający, a jedynie skuteczna drogą do trwałego wygaszania niepożądanych reakcji jest zmiana ich wartości, tak aby przestały być atrakcyjne. Należy też zwrócić uwagę na ujemne efekty uboczne wynikające z konfliktowości sytuacji i napięcia emocjonalnego, jakie towarzyszy karaniu. W przypadku uczenia się skuteczność kary zależy od jej rodzaju i sytuacji społecznych, w jakich jest stosowana. - podsumowując należy podkreślić, że wartość kary jest mniejsza w zestawieniu z wartością nagrody. d) Informacja o wynikach. - jest niezbędna w uczeniu się i ciągłym rozwijaniu się osoby uczącej się; - podniety lubiane, jak i nielubiane, przyjemne i przykre, a także podniety obojętne, następujące zarówno po reakcjach prawidłowych, jak i nieprawidłowych, mogą odgrywać pozytywną rolę w uczeniu się, jeśli zawierają informację o wynikach; - informacja o wynikach podwyższa efekty końcowe i powoduje wzrost zainteresowania uczniów, gdy dowiadują się oni o ocenach swoich osiągnięć. e) Organizacja percepcji. - wyróżniamy kilka typów percepcji: Ze względu na zaangażowane receptory: 1. SPOSTRZEGANIE WZROKOWE 2. SPOSTRZEGANIE SŁUCHOWE 3. SPOSTRZEGANIE KINESTETYCZNO – DOTYKOWE Ze względu na sposób przekazu: 1. SPOSTRZEGANIE OBRAZOWE 2. SPOSTRZEGANIE SŁOWNE - najlepiej materiał, który ma być przyswojony przez osoby uczące się, prezentować w taki sposób, aby różne receptory były zaangażowane (np. wykład, pokaz, praca samodzielna) - wpływ słów jest większy wówczas, gdy poprzedzają one spostrzeżenia obrazowe, niż wówczas, gdy towarzyszą im w tym samym czasie. Wchodzą tu w grę niejednakowo korzystne warunki percepcji słów. Poprzedzenie spostrzeżeń słowami stwarza sytuację korzystniejszą, gdyż desygnatom słów nie przeciwdziałają wówczas aktualne obrazy spostrzeżeniowe. f) Aktywność osoby uczącej się. - osoba ucząca się powinna w celu zwiększenia efektywności uczenia się, aktywnie przekształcać materiał, którego się uczy, organizować go, wiążąc ze sobą jego poszczególne części i włączając to, czego się uczy, do odpowiednich ogniw własnego systemu wiedzy i umiejętności. Aktywność ta, może polegać także na innym grupowaniu elementów niż to jest podane w materiale pochodzącym z zewnątrz (ściślejsze powiązanie treści zawartych w tekście, ich logiczna organizacja).